Bugün Samsun'un kalbi Cumhuriyet Meydanındaki Bulvar AVM ' nin , bundan 132 yıl önce Fransız mimarlar tarafından tasarlandığını , 5 ana bloktan oluştuğunu, 9321 metrekarelik alanı kapsadığını ve ilk on yıl 500 kişinin , ilerleyen yıllarda ise çalışan sayısının 1500 kişiye çıktığını ,dünyanın en kaliteli tütünleri kabul edilen evkaf , maden ve canik tütünlerinin işlenerek sigara yapıldığı fabrikalar olduğunu herkes bilmez.
Muharrem Kararnamesi ile Osmanlı Devleti'nin borçlarını tasfiye etmek amacıyla kurulan Düyunu Umumiye İdaresi ülkenin en önemli gelir kaynaklarına el koymuş ve tütünle ilgili tüm gelirleri 30 yıllığına toplamak üzere de tütün rejisi kurulmuştu.
O zamanlar Osmanlı da tütün ekimi, satımı, içimi serbest yapılmaktaydı. Bakkallar tütünleri ipleri dizili halde satar, isteyene havanda döverek kağıdı ile birlikte satardı.
Sigara fabrikası Reji idaresi döneminde kuruldu. 1884 yılında İstanbul Cibali sigara fabrikası ,aynı yıl İzmir sigara fabrikası ,1885 de Adana sigara fabrikası ve 1887 de Samsun sigara fabrikası kuruldu. Ancak Cibali'den sonra Samsun ikinci büyük sigara fabrikasydı.
Reji idaresi , üreticilerin elinden ucuza aldığı tütünü ,bir süre sonra üreticinin gizlice tüccara daha pahalıya sattığını görünce önlem almaya başladı. Düşük fiyatı beğenmeyen üretici kaçak olarak tüccara satıyor, tüccarda bu tütünleri yurt dışına kaçırıyordu. Mısırda İngilizlerin kurduğu sigara fabrikasına gidiyordu buradan kaçırılan tütünler.
Gelir kaybını önlemek amacıyla Reji İdaresi atlı ve silahlı kolluk gücü kurdu.
İlk başlarda 3600 olan kolcuların sayısı on yıl sonra iki katına çıktı. Köylülerle yaşadıkları amansız mücadeleler sonucu binlerce köylü öldü veya yaralandı. Değişik kaynaklara göre ölü sayısı iki binden başlayıp yirmi bine kadar çıkmakta hatta bazı kaynaklarda ise elli bin civarında insanın telef olduğu ifade edilmektedir. Olaylar dram boyutunda yaşandığı için türkülere konu olmuş ağıtlar yakılmıştır.
O binalarda bir tarih yatmaktadır. Tütünün , kolcuların gazabına uğramış tütün üreticilerinin , fabrikada çalışan emeği sömürülmüş emekçilerin tarihidir bu.
Daha da önemlisi Osmanlı Devleti'nin çöküşünün acıklı hikayesi saklıdır o binalarda.
Bulvar AVM 'nin önünden geçerken Osmanlı tarihinin önemli bir dilimine şahit olmuş o binaların sessizliğini dinleyin lütfen…
Bu ülkede Tütünden Reji İdaresine, Reji İdaresinden TEKEL'e ,TEKEL'den BAT'a uzanan tütünü ile, sigarası ile, alkolü ile ekonomik ve sosyal olarak çok büyük bir sektör , bugün ne yazık ki terk edilmiştir.
Nasıl bu duruma gelindiğini ise, sebep ve sonuçları ile ilerleyen haftalarda irdelemeye çalışalım birlikte.
Arka fonda tütünü , reji idaresini, kolcuların zulmünü anlatan , konu olarak reji idaresinde çalışan üç kadının bu zulme karşı dayanışarak yaşam tutunma mücadelesini anlatan ' Rejinin Kadınları ' isimli kitabı ile o günlerin unutulmamasını amaçlayan sevgili arkadaşım Cem Kükey'e de bu önemli başarısı için tebrik ediyorum.
'Rejinin Kadınları ' , Necati Cumali'nin ' Tütün Zamanı' , Talip Apaydın'ın ' Tütün Yorgunu' gibi sayıları bir elin parmaklarından fazla olmayan tütünle ilgili bir roman olması da bu coğrafyanın yerli ve milli bir ürününün unutulmaması açısından ayrıca önemlidir.
